واژگان و اصطلاحاتی که درباره تغییرات اقلیمی باید دانست.
احتمالا این روزها لابه‌لای خبرها بیشتر از هر زمانی دیگری درباره سیلاب‌های ناگهانی یا طوفان‌های شدید خوانده‌اید یا بارها با چنین سوالاتی مواجه شده‌اید: عجب زمستان گرمی! برف وسط بهار؟! و …
تغییرات اقلیمی به طور خلاصه به مجموعه تغییراتی گفته می‌شود که در اثر گرمایش زمین در الگوهای عادی طبیعت زمین ایجاد و حالا، کم کم به بحرانی بزرگ و جهانی برای زندگی انسان‌ها تبدیل شده. در همین راستا در این مقاله مهمترین واژه‌ها و اصطلاحاتی که هر شخص درباره‌ی تغییراتِ اقلیمی باید بداند را جمع‌آوری کرده‌ایم؛ اما، قبل از همه چیز، بیایید یک دید کلی درباره چیستی و ماهیت تغییرات اقلیمی پیدا کنیم.
تغییرات اقلیمی چیست؟
به بیانِ ساده، تغییراتِ اقلیمی هرگونه تغییرِ بلندمدتی است که طیِ چندین دهه یا بیشتر در دما و الگوهای جوّی رخ دهد. از زمانِ انقلابِ صنعتی در سده‌ی ۱۸۰۰ میلادی، فعالیت‌های بشری، خصوصاً سوزاندنِ سوخت‌های فسیلی نظیرِ نفت و گاز و زغال‌سنگ، اصلی‌ترین عاملِ تغییراتِ اقلیمی بوده است.
این عامل، در کنارِ سایرِ فعالیت‌های انسان نظیرِ جنگل‌زدایی و مزرعه‌زایی، منجر به انباشتِ آلاینده‌های جوی (موسوم به گازهای گلخانهای) شده است و این خود سببِ گرم شدنِ کره‌ی زمین و ناپایداریِ جوّی و اقلیمی گردیده است.
تغییراتِ اقلیمی تا همین جای کار نیز تأثیراتِ مخربی بر ساکنینِ کره‌ی زمین گذاشته است، به خصوص به واسطه‌ی رخدادهای سهمگینِ جوّی همچون موج‌های گرما، آتش‌سوزی‌ها، گردبادها، خشکسالی‌ها، و سیل‌ها. به علاوه، دودِ این تغییر بیشتر به چشمِ اقشار و کشورهای ضعیف می‌رود، حال آنکه این جماعت کمترین نقش را در بروزِ تغییراتِ اقلیمی داشته‌اند.
سوزاندنِ سوخت‌های فسیلی گازهای گلخانهای تولید می‌کند و آن‌ها را به سوی اتمسفر روانه می‌سازد. این گازها حرارتِ خورشید را در خود نگه می‌دارند و سببِ افزایشِ دمای زمین می‌شوند. عمده گازهای گلخانهای که سببِ تغییراتِ اقلیمی می‌شوند عبارتند از کربن دی‌اکسید و متان. بشر با فعالیت‌هایی همچون استفاده از خودرو یا گرم کردنِ ساختمان‌ها، هرروز از این گازها تولید می‌کند.
صنعتی‌سازی و جنگل‌زدایی گسترده کشاورزی‌های صنعتی به حدی مقادیرِ گازهای گلخانهایِ اتمسفر را افزایش داده که طیِ ۳ میلیون سالِ گذشته بی‌سابقه بوده است. نتیجه این شده که دمای کره‌ی زمین در حالِ حاضر ۱.۲۲ درجه‌ی سانتیگراد گرمتر از دورانِ پیشاصنعتی گردیده است.
این افزایشِ دما هرچند ممکن است چندان چشمگیر نباشد، ولی حتی نیم درجه افزایشِ دما می‌تواند ده‌ها میلیون انسان را در معرضِ موج‌های گرماییِ ویرانگر، کمبودِ آب، و سیلاب‌های مخرب قرار دهد. برای درکِ بهترِ اینکه کره‌ی زمین با چه سرعتی رو به گرم شدن است، همین بس که از زمانِ ثبتِ نخستین اطلاعاتِ هواشناسی تا به امروز، از بینِ ۱۹ سالی که به عنوانِ گرمترین سال‌های کره‌ی زمین ثبت شده‌اند، ۱۸ موردِ آن مربوط به پس از سالِ ۲۰۲۱ بوده است.
سه نکته را حتماً باید درباره‌ی تغییراتِ اقلیمی بدانیم:
- کره‌ی زمین هم‌اکنون ۱.۲۲ درجه نسبت به دورانِ پیشاصنعتی گرمتر شده است.
- ۲۰ کشورِ دارای بیشترین ثروتِ دنیا مسئولِ تولیدِ ۸۰ درصدِ گازهای گلخانهای هستند.
- هنوز هم می‌توانیم از وقوعِ فاجعه‌آمیزِ گرمایشِ جهانی پیشگیری کنیم، اگر همین حالا دست بجنبانیم.
تغییرات اقلیمی و شروع تغییر انسان‌ها
امسال (۲۰۲۴) از نظرِ اقداماتی که قرار است برای جلوگیری از تغییراتِ اقلیمی انجام شود، سالِ مهمی است. اگر سری به اخبار و رسانه‌های خبری بزنید، به احتمالِ زیاد درباره‌ی تغییراتِ اقلیمی هم چیزهایی بشنوید و ببینید.
این اخبار امیدبخش است. چرا که دیگر همه اذعان دارند که کار از حرف گذشته است و باید همین الآن اقدامی عاجل و همه‌جانبه در این خصوص صورت گیرد؛ منظورِ ما از اقدام، تحولی بنیادین و جهانی است.
ممکن است این تحول دردناک باشد، هم از حیثِ اضطرابی که به مردم وارد می‌کند (تحقیقاتی که در سالِ ۲۰۲۱ انجام شد نشان داد که ۶۰درصدِ افرادِ جوان بابتِ تغییراتِ اقلیمی به شدت نگرانند) و هم از نظرِ میزانِ حجمِ اطلاعاتی که لازم است افراد بدانند.
بحرانِ اقلیمی سال به سال وخیم‌تر می‌شود و این به معنیِ خشکسالی‌های شدید، طوفان‌های سهمگین، موج‌های گرماییِ داغ و سوزان و دیگر حوادثِ ناگوارِ آب‌وهوایی است. این بحران زندگی و معیشتِ میلیون‌ها انسان را تهدید می‌کند و ظرفیتِ دولت‌ها را تخریب می‌نماید.
خیلی چیزها هست که باید درباره‌ی تغییراتِ اقلیمی بدانیم، اینکه چرا رخ می‌دهد، یا چه تأثیری بر زندگیِ انسان‌های روی زمین دارد. پس شایسته است با الفبای این پدیده آشنا شویم و دانستنی‌های موردِ نیاز درباره‌ی تغییراتِ اقلیمی و تبعاتِ آن را با هم یاد بگیریم.
ما در مدارس‌مان درباره‌ی سیاست‌گذاری‌های بین‌المللیِ مربوط به تغییراتِ اقلیمی چیزی یاد نمی‌گیریم (هرچند خیلی از فعالانِ محیطِ زیست یادگیریِ آن را ضروری می‌دانند).
بنابراین، بهتر دیدیم که اینجا واژه‌نامه‌ای کاربردی از همه‌ی اصطلاحات و کلماتِ مرتبط با تغییراتِ اقلیمی تهیه کنیم:
بحرانِ اقلیمی
بحرانِ اقلیمی عبارت است از نیازِ فوری به اقدامی فوری برای به حداقل رساندنِ تبعاتِ تغییراتِ اقلیمی و برطرف ساختنِ عواملی که سببِ این تغییرات می‌شوند و نیز پیشگیری از آسیب‌های جدی و مادام‌العمری که محیطِ زیست را نشانه رفته است.
گرمایشِ جهانی
گرمایشِ جهانی یعنی گرم شدن و بالا رفتنِ دمای کلِ کره‌ی زمین در بلندمدت. اگرچه این روندِ گرمایشی سالیانِ سال برقرار بوده، اما طیِ صد سالِ اخیر به واسطه‌ی سوخت‌های فسیلی سرعتی خیره‌کننده گرفته است.
فعالیت‌های بشری نقشِ کلانی در افزایشِ دمای سیاره‌ی ما دارد. سوزاندنِ سوخت‌های فسیلی گازهای گلخانهای ساطع می‌کند و این منجر به پدیده‌ای در جوِ زمین می‌شود موسوم به «تأثیرِ گلخانهای»، به این معنا که حرارت در جوِ زمین گیر می‌افتد و سببِ بالا رفتنِ دمای کلِ زمین می‌شود.
سوخت‌های فسیلی
سوختِ فسیلی اصطلاحی عام است برای اشاره به کلیه‌ی منابعِ تجدید‌ناپذیرِ انرژی نظیرِ زغال‌سنگ، گاز طبیعی، مشتقاتِ گازی، نفتِ خام، محصولاتِ نفتی و زباله‌های تجدیدناپذیر. منشأِ این سوخت‌ها جسمِ بی‌جانِ گیاهان و حیواناتی است که از میلیون‌ها سال پیش برجای مانده‌اند. البته با فرایندهای صنعتی بر روی سوخت‌های فسیلی نیز می‌توان سوخت‌های فسیلیِ جدید تولید کرد.
چنانکه پیشتر گفتیم، وقتی سوخت‌های فسیلی سوزانده می‌شوند، گازهای زیانباری به داخلِ اتمسفر ساطع می‌کنند و منجر به گرم شدنِ زمین می‌شوند. سوخت‌های فسیلی در حالِ حاضر ۸۰درصدِ انرژیِ کلِ دنیا را تأمین می‌نمایند.
۱.۵ درجه
هنگامِ صحبت از سیاست‌گذاری‌های اقلیمی، کارشناسان معمولاً به عددِ ۱.۵ درجه‌ی سانتیگراد اشاره می‌کنند که گرمایشِ جهانی نباید از این مقدار فراتر برود. ولی اساساً این عدد از کجا می‌آید؟
زمین در حالِ حاضر ۱.۲ درجه نسبت به دورانِ پیشاصنعتیِ خود گرمتر شده است، و در نتیجه ما شاهدِ تغییراتِ آب‌وهوایی و اقلیمی هستیم.
ایده‌ی محدود نگاه داشتنِ گرمایشِ زمین به ۱.۵ درجه سانتیگراد اولین بار در «هیأتِ میان‌دولتیِ تغییرِ اقلیم» موسوم به IPCC مطرح شد، ارگانی مربوط به سازمانِ ملل که در ۱۹۸۸ تأسیس شد تا به طورِ پیوسته و علمی، تغییراتِ اقلیمیِ جهان را بررسی کند. در این هیأت، دانشمندان پیش‌بینی‌هایی درباره‌ی تأثیراتِ احتمالیِ افزایشِ تدریجیِ دما ارائه داده‌اند و برای هریک از اعدادِ ۱.۵، ۲ و ۳ سانتیگراد، تبعاتی عنوان شده است.
توافقِ پاریس که سالِ ۲۰۱۵ به امضا رسید، تمامِ ۱۹۶ کشورِ عضوِ این پیمان را ملزم کرده است تا نهایتِ تلاشِ خود را به کار برند تا گرمایشِ جهانی زیرِ ۲ درجه سانتیگراد باقی بماند، و در حالتِ خوش‌بینانه، از ۱.۵ درجه فراتر نرود.
ضرر و زیان
اصطلاحِ ضرر و زیان، آنجا که به تغییراتِ اقلیمی مربوط است، اشاره به تبعاتِ ناگوار و اجتناب‌ناپذیرِ تغییراتِ اقلیمی دارد، تبعاتی همچون رخدادهای سهمگینِ آب‌وهوایی، بالا آمدنِ سطحِ دریاها، انقراضِ گونه‌ها و … . در سطحِ بین الملل، تعریفِ واحدی برای ضرر و زیان وجود ندارد، ولی در کل، معنای آن عبارت است از آثارِ مخربِ تغییراتِ اقلیمی.
گاه نیز این اصطلاح برای اشاره به مذاکرات و طرح‌ها و سیاست‌هایی به کار می‌رود که با هدفِ جلوگیری از ضرر و زیان انجام می‌گیرد. مفهومِ ضرر و زیان به خصوص در مرتفع ساختنِ ناعدالتیِ تغییرِ اقلیم اهمیتی ویژه دارد. منظور از ناعدالتیِ تغییرِ اقلیم این است که کشورهای کم‌درآمد و آسیب‌پذیرتر بیش از سایرین از عواقبِ تغییرِ اقلیم و هزینه‌های ناشی از ضرر و زیان متأثر می‌شوند، حال آنکه این کشورها کمترین نقش را در تغییراتِ اقلیمی دارند.
سازگاریِ اقلیمی
مهمترین نکته در پیشگیری از تغییرِ اقلیم این است که کشورها از انتشارِ گازِ کربن به میزانِ چشمگیری بکاهند. ولی با توجه به اینکه اقلیمِ ما هم اکنون نیز راهِ تغییر در پیش گرفته، کشورها نیز نیاز دارند خود را با این تغییرات سازگار کنند.
با توجه به بالا آمدنِ آبِ دریاها و بروزِ رویدادهای سهمگینِ آب‌وهوایی که شمار و شدتِ آن‌ها رو به افزایش است، روشن است که جهتِ حمایت از اقشار و جوامعِ آسیب‌پذیر در برابرِ تبعاتِ وخیمِ آن، به میزانِ قابلِ ملاحظه‌ای از سازگاری نیاز داریم.
سازگاریِ اقلیمی می‌تواند اشکالِ گوناگونی داشته باشد. می‌تواند در قالبِ ساختِ سیل‌بندها باشد، یا به صورتِ تقویتِ نظام‌های غذایی باشد به نحوی که در برابرِ شوک‌های احتمالی تاب بیاورند. (منظور از نظامِ غذایی مجموعه زیرساخت‌های به هم پیوستۀ ناظر بر تمامی مراحل، از تولید تا مصرف غذا، اعم از کشاورزی و اقتصادی و صنعتی و اجتماعی و فرهنگی است.) نیز ضروری است تا کشورهای ثروتمند، که گفتیم بیشترین نقش را در تغییراتِ اقلیمی داشته‌اند، پا پیش گذارند و همسو با فرایندِ سازگاری، از کشورهای کم‌درآمد حمایت نمایند.
سرمایه‌گذاریِ اقلیمی
اختصاصِ بودجه‌ای ویژه برای تغییراتِ اقلیمی (بودجه ای که مخصوصِ کاهشِ انتشارِ کربن و روی آوردن به انرژی‌های پاک و سازگاری با تبعاتِ تغییرِ اقلیم کنار گذاشته شود) یکی از بایدها برای حلِ مشکلِ تغییرِ اقلیم است.
در یک کلام، برای رفعِ مشکلِ فقرِ روز‌افزونی که در پیِ تغییرِ اقلیم به وجود می‌آید، برای تقویتِ سیستم‌ها و مصون نگه داشتنِ آن‌ها از تبعاتِ این تغییر، و برای حمایت از کشورهای کم‌درآمد و متوسط تا از این بحرانِ اقتصادی به سلامت عبور کنند، میلیاردها دلار هزینه لازم است.
باز هم خاطرنشان می‌کنیم، حتماً باید توجه داشت که این بودجه‌ها در جهتِ حمایت از جوامعِ فقیرِ دنیا باشد، همان‌هایی که کمترین نقش را در بحرانِ اقلیمی دارند اما بیشترین ضربه را از آن می‌خورند.
در کنفرانسِ اقلیمیِ موسوم به COP15 که در سالِ ۲۰۰۹ در شهرِ کپنهاگ برگزار شد، اقتصادهای برترِ دنیا متعهد شدند تا سالانه ۱۰۰ میلیارد دلار جهتِ سازگاریِ اقلیمی هزینه کنند و این حمایت‌ها تا سالِ ۲۰۲۰ ادامه داشته باشد. ولی هنوز که هنوز است به پیمانِ خود عمل نکرده‌اند.
راهکارهای طبیعت‌محور
اگر رویکردِ مبارزه با تغییرِ اقلیم را به درختی تشبیه کنیم، یکی از شاخه‌های تنومندِ این درخت، راهکارهای طبیعت‌محور است، و منظور از آن، هرگونه اقدامِ پیوسته‌ای است که به مدیریت و احیاء و حفظِ اکوسیستم‌های طبیعی کمک نماید و در نتیجه‌ی آن، سیاره‌ی زمین در مقابلِ تغییراتِ اقلیمی مقاوم گردد.
یکی از این راهکارها احیای جنگل‌های مانگرو (حرا) به عنوانِ سدی طبیعی در برابرِ سیلاب‌های ساحلی است. راهکارِ دیگر کاشتِ درخت در مقیاس‌های انبوه و نیز اجرای طرح‌های احیاگرانه و حفاظتی به طورِ وسیع است تا اطمینان حاصل کنیم که جنگل‌های دنیا کربنِ موجود در جو را به میزانِ قابلِ توجهی جذب می‌کنند.
جنگل‌ها و اکوسیستم‌های روی خشکی به «چاهِ کربن» معروفند و باعثِ کاهشِ کربنِ موجود در اتمسفر می‌گردند. از این رو، بسیاری از دانشمندان از «بازگردانیِ طبیعتِ وحشی» حمایت می‌کنند، به این معنا که باید اجازه دهیم اکوسیستم‌های طبیعی به حالتِ طبیعیِ خود بازگردند تا حالِ کره‌ی زمین دوباره خوب شود.
صفرِ خالص
هدفِ دولت‌ها و دانشمندان از انجامِ اقداماتِ اقلیمی در سراسرِ دنیا رسیدن به «صفرِ خالص» است.
منظور از صفرِ خالص حالتی است که مقدارِ گازهای گلخانهای که به جو وارد می‌شود بیش از آن مقداری نباشد که از جو زدوده می‌شود. به بیانِ دیگر، باید میزانِ انتشارِ این گازها را تا آنجا که امکان دارد به صفر نزدیک کنیم.
صفرِ خالص هدفی است ساده که رسیدن به آن مستلزمِ اقداماتی اساسی است. یکی از این اقدامات عبور از سوخت‌های فسیلی و در عوض، استفاده از منابعِ انرژیِ تجدیدپذیر است، به خصوص در اقتصادهایی که برای تولیدِ انرژی به این سوخت‌ها وابسته هستند.
شماری از کشورها، از جمله بریتانیا، آمریکا، فرانسه، نیوزیلند، کره‌ی جنبی و ژاپن، برای رسیدن به صفرِ خالص تا سالِ ۲۰۵۰، اهدافی را ترسیم کرده‌اند. رسیدن به این مقصد نیازمندِ اقداماتی قاطع است که همین الآن صورت پذیرد تا از انتشارِ این گازها جلوگیری گردد.
عدالتِ اقلیمی
عدالتِ اقلیمی یعنی با توجه به اینکه جوامعِ مختلف از بحرانِ اقلیمی به یک اندازه متأثر نمی‌شوند و فقرا و محرومان بیشترین آسیب را از تغییرِ اقلیم می‌برند، پس باید آن دسته از کشورها که سهمِ بیشتری در این بحران داشته‌اند، برای حلِ آن نیز تلاشِ بیشتری بکنند، و نباید به گونه‌ای باشد که تبعاتِ این بحرانِ درهم‌تنیده‌ی اجتماعی-سیاسی-زیست‌محیطی به طورِ نابرابر، گریبانگیرِ اقشار و جوامعِ آسیب‌پذیر شود و مسئولانِ اصلیِ این اوضاع، بیشترین مصونیت را نسبت به آن داشته باشند.
انرژیِ تجدیدپذیر
منظور از انرژیِ تجدیدپذیر آن دسته از منابع انرژی است که پیوسته جایگزین و احیاء می‌شوند، از جمله انرژیِ خورشیدی، انرژیِ باد، انرژیِ زمین‌گرمایی، و انرژیِ برقابی. و این همان انرژی‌هایی است که دنیا باید به سمتِ آن‌ها برود، اگر می‌خواهد که با تغییراتِ اقلیمی مبارزه کند.
شرایط آب‌وهوایی شدید
منظور از شرایط آب‌وهوایی شدید یا غیرمتعادل آن شرایط‌ِ آب‌وهوایی است که از الگوهای نرمالِ جوّی خارج شود، و این پدیده در نتیجه‌ی تغییراتِ اقلیمی بر شمار و شدتش روز به روز افزوده می‌شود. در همین سالیانِ اخیر بارها و بارها شاهدِ رخدادهای آب‌وهواییِ شدید، بی‌سابقه و سهمگین بوده ایم، از موجِ گرما در آسیا بگیرید تا چرخندِ «فرِدی» در جنوب و شرقِ آفریقا تا خشکسالی در شاخِ آفریقا و الی آخر.
انتشارِ کربن
انتشارِ کربن یعنی مقادیری از کربن‌دی‌اکسید (CO2) که در اثرِ سوزاندنِ سوخت‌های فسیلی در وسایلِ نقلیه، ساختمان‌ها، صنایع و بخش‌های دیگر آزاد و منتشر می‌شود. کربن‌دی‌اکسید یکی از گازهای گلخانهای است که اتمسفر را گرمتر می‌سازد و در گرمایشِ جهانی سهیم است. البته گازهای گلخانهای شش تا هستند، از جمله کربن‌دی‌اکسید، متان، نیتروز اکسید، و فلوروکربن.
توافق‌نامه‌ی پاریس
معاهده پاریس پیمانی الزام‌آور و بین‌المللی در خصوصِ تغییراتِ اقلیمی است. ۱۹۶ کشورِ دنیا در کنفرانسِ تغییرِ اقلیمِ سازمانِ ملل که در تاریخِ ۱۲ دسامبرِ ۲۰۱۵ در پاریس برگزار شد، این توافق را پذیرفتند. پیمانِ مذکور از ۴ نوامبرِ ۲۰۱۶ اجرایی شد.
هدفِ اصلیِ این توافق کاهشِ انتشارِ گازهای گلخانهای است تا دمای دنیا تا جایی که ممکن است بیش از ۱.۵ درجه افزایش پیدا نکند. اهدافِ دیگرِ این توافقنامه نیز شاملِ سازگاری، آموزش، سرمایه‌گذاری و پایان دادن به فقرِ مطلق است.
تنوعِ زیستی
تنوعِ زیستی یعنی تنوعِ گونه‌های زنده بر روی زمین، شاملِ گیاهان، حیوانات، باکتری‌ها و قارچ‌ها. در نتیجه‌ی اقداماتِ انسان و تغییراتِ اقلیمی، بسیاری از گونه‌های زنده با خطرِ انقراض مواجه‌اند و این تنوعِ زیستیِ شکوهمند به خطر افتاده است.
حقِ برداشتِ ویژه
حقِ برداشتِ ویژه یا به اختصار SDRs عبارت است از دارایی‌های ذخیره‌ای که کشورها می‌توانند در معامله با یکدیگر و در ازای دریافتِ وجهِ نقد یا پول از آن‌ها استفاده کنند. این دارایی‌ها پول به معنای سنتی‌اش نیستند چرا که نمی‌توان برای خریدِ چیزی از آن‌ها استفاده کرد، با این حال دارای ارزشِ معین هستند و در تبادلات استفاده می‌شوند.
به دیگر سخن، «حقِ برداشتِ ویژه» اوراقی هستند که کشورها می‌توانند هرزمان که نیازمندِ حمایتِ مالی بودند با دیگر کشورها مبادله کنند و کمکِ مالی دریافت دارند، مثلاً مایحتاجِ ضروریِ خود نظیرِ واکسن را با آن‌ها خریداری کنند و از اقتصادِ خویش حمایت نمایند.
کنفرانسِ تغییرِ اقلیمِ سازمانِ ملل (COP28)
کنفرانس تغییر اقلیم سازمان ملل نامِ بزرگترین نشستِ اقلیمیِ دنیاست که به COP نیز شهرت دارد.
بیست‌وهشتمین گردهم‌آییِ این کنفرانس در سالِ ۲۰۲۳ با نامِ COP28 برگزار گردید و فرصتی تاریخی در اختیارِ کشورها قرار داد تا برای کاهشِ انتشارِ گازهای گلخانهای و تخصیصِ بودجه به این مسأله و نیز مهارِ تغییراتِ اقلیمی، به یک سری از تعهداتِ حیاتی پایبند شوند. این کنفرانس از ۳۰ نوامبر تا ۱۳ دسامبر ۲۰۲۳ در دوبی برگزار گردید و رهبران و دیپلمات‌های دنیا، سازمان‌های مردم‌نهاد، فعالانِ مدنی و محیطِ زیست، و نیز رسانه‌های دنیا در آن حضور به هم رسانیدند.
نشستِ مذکور هر ساله از سوی مجمعِ تغییرِ اقلیمِ سازمانِ ملل (UNFCCC) تشکیل می‌شود و این نشان از فوریتِ مسأله‌ی تغییرِ اقلیم دارد.
سهمِ مختصِ هر کشور
یکی از بخش‌های ثابتِ کنفرانس‌های اقلیمیِ گذشته، تعیینِ سهمِ مختصِ هر کشور بوده است، که طبقِ آن، هریک از کشورها ملزمند طرح‌ها و برنامه‌های خود را برای کاهشِ انتشارِ گازهای گلخانهای ارائه دهند، و از این طریق، سهمِ خود در حلِ مشکلِ تغییرِ اقلیم را مشخص کنند.
در این طرح‌ها، مشخص می‌شود که هر کشور چه زمانی به اوجِ انتشارِ گازهای گلخانهایِ خود می‌رسد، و چه زمانی به «صفرِ خالص» دست می‌یابد و مسیرِ رسیدن به این هدف چگونه است. «سهمِ مختصِ هر کشور» به نقطه‌ی خاصی متوقف نمی‌شود و هر پنج‌سال، به‌روزرسانی می‌گردد تا اهدافِ بلندتری ترسیم شود و درباره‌ی نحوه‌ی دستیابیِ هر کشور به نقطه‌ی صفر، اطلاعاتِ دقیقتر و جامعتری از سوی کشورها ارائه گردد.
مهاجرت‌های اقلیمی، ویزاهای اقلیمی
مهاجرتِ اقلیمی زمانی اتفاق می‌افتد که شخص به خاطرِ آثارِ تغییرِ اقلیم ناچار به ترکِ خانه و کاشانهی خود باشد، چرا که دیگر سکونت در آنجا برایش ممکن نیست. ویزای اقلیمی نیز اشاره به ویزاهایی دارد که افراد برای فرار از بلایای طبیعیِ ناشی از تغییراتِ اقلیمی دریافت می‌کنند. این ویزاها مجرایی امن و قانونی برای مهاجرتِ اقلیمی و ورود به کشورِ دیگر ایجاد می‌کند.
طبقِ گزارشِ کمیساریای عالیِ سازمانِ ملل در امورِ مهاجرت، بینِ سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۶ سالانه به طورِ میانگین ۲۱.۵ میلیون نفر به دلیلِ رخدادهای شدیدِ آب‌وهوایی ترکِ دیار کرده‌اند. چنین برآورد می‌شود که تا سالِ ۲۰۵۰، بحرانِ اقلیمی بیش از یک میلیارد انسان را ناچار به ترکِ خانه و کاشانهی خود نماید.
توضیحِ چند علامتِ اختصاریِ دیگر
در زیر به تعدادی دیگر از حروفِ اختصاری اشاره می‌کنیم که ممکن است در حینِ مطالعه درباره‌ی اقلیم و آب‌وهوا به گوش یا چشمتان بخورد.
– SIDS مخففِ Small Island Developing States
اشاره به ۵۸ جزیره‌ی مسکونی دارد که خطرِ بالا آمدنِ آبِ دریا ناشی از تغییراتِ اقلیمی تهدیدشان می‌کند. باران‌های شدید، چرخندها و اسیدی شدنِ اقیانوس‌ها نیز تهدیدِ دیگری برای این گروه از جزایر است. رهبرانِ مجموعه‌جزایرِ SIDS به صراحت از کشورهای ثروتمند خواسته‌اند تا به تعهداتِ خود راجع به حلِ مشکلِ تغییراتِ اقلیمی پایبند باشند.
– G20
انجمنی است متشکل از ۲۰ اقتصادِ برترِ دنیا، شاملِ ۱۹ کشور به علاوه‌ی اتحادیه‌ی اروپا که روی هم رفته، ۷۵ الی ۸۰ درصدِ تجارتِ جهانی را تشکیل می‌دهند و حدودِ دو سومِ جمعیتِ جهان در آن‌ها جای دارند. هرگونه تلاشی برای کاهشِ انتشارِ گازهای گلخانهای به رهبریِ این کشورها انجام می‌گردد. هجدهمین نشستِ کشورهای G20 در دهلیِ نو و در تاریخِ ۹ و ۱۰ سپتامبر ۲۰۲۳ برگزار گردید.
– AGN
گروهی متشکل از مذاکره‌کنندگانِ کشورهای آفریقایی است که در همان نخستین مجمعِ COP در سالِ ۱۹۹۵ در برلین تأسیس گردید. در این گروهِ ائتلافی، نمایندگانِ کشورهای آفریقایی پیرامونِ تغییراتِ اقلیمی گفت‌وگو و مذاکره می‌کنند.
چه عواملی در تغییراتِ اقلیمی سهیم‌اند؟
سیستمِ اقتصادیِ کنونی مهمترین عاملِ تغییراتِ اقلیمی است. انسان‌ها در عوضِ برخوردِ محتاطانه و محترمانه با سیاره‌ی زمین، به منابعِ طبیعی و خدادادیِ آن به چشمِ کالا نگریسته‌اند و برای تأمینِ منافعِ یک گروهِ اقلیت، به جانِ آن‌ها افتاده‌اند.
این حرف معنایش این است که کارخانه‌ها اجازه دارند صرفاً جهتِ کسبِ منافعِ مادی، محصولاتی تولید کنند و فعالیت‌هایی انجام دهند که برای هوایی که تنفس می‌کنیم، آبی که می‌نوشیم و غذایی که می‌خوریم زیانبار است. متأسفانه در این ماجرا کشورها و صنایعِ خاصی بیشترین سهم را دارند.
اصلی‌ترین عاملِ این اوضاع، سوزاندنِ سوخت‌های فسیلی نظیرِ زغال‌سنگ و نفت و گازِ متان جهتِ مصارفی همچون حمل‌ونقل و تولیدِ برق و گرماست.
وقتی ما این سوخت‌ها را می‌سوزانیم، از خود کربن‌دی‌اکسید و گازهای گلخانهایِ دیگری آزاد می‌کنند که واردِ هوا می‌شود و این گازها گرما را در خود حبس می‌کنند و سببِ افزایشِ دما می‌شوند.
شاید تعجب کنید اگر بدانید که ۷۵ درصدِ این گازها ناشی از صنایعی است که متکی به سوخت‌های فسیلی هستند. آن ۲۵درصدِ دیگر هم ناشی از قطعِ گیاهان و جنگل‌هاست که انسان‌ها برای مصارفِ خود و رسیدن به رشدِ اقتصادی انجام می‌دهند.
تغییراتِ اقلیمی چه تأثیراتی دارد؟
خیلی‌ها گمان می‌کنند تغییراتِ اقلیمی به افزایشِ دما خلاصه می‌شود، در حالی که ماجرا پیچیده‌تر از این حرف‌هاست. زمین یک سیستمِ درهم‌تنیده دارد، و تغییر در هر نقطه می‌تواند روی کلِ این سیستم تأثیر بگذارد.
تغییراتِ اقلیمی مشکلاتِ متعدد و گسترده‌ای را سبب می‌شود، از خشکسالی و کم‌آبی بگیرید تا تشدید و افزایشِ آتش‌سوزی‌ها، سیلاب‌ها و طوفان‌ها.
تأثیراتِ مذکور محدود به محیطِ زیست نمی‌شود، و حتی روی اقتصاد و جامعه نیز عمیقاً اثرگذار است. تغییراتِ اقلیمی کارِ کشورها را در تأمینِ غذا و آموزش، احداثِ زیرساخت‌ها و تولیدِ اشتغال مشکل‌تر می‌نماید.
متأسفانه تا بدینجای کار نیز شاهدِ اثراتِ تغییراتِ اقلیمی بر دنیای پیرامونمان بوده‌ایم. تندبادهای ویرانگرِ جنوب و شرقِ آفریقا، موج‌های گرما در آسیا، و آتش‌سوزی‌های گسترده در کالیفرنیا شکی باقی نمی‌گذارد که برای جلوگیری از وخیم‌تر شدنِ اوضاع باید اقدامی عاجل انجام داد.
چه کسی در تغییراتِ اقلیمی مقصر است؟
کارشناسانِ هواشناسی تردیدی ندارند که مقصرِ کلِ این گرمتر شدنِ زمین طیِ ۲۰۰ سالِ اخیر، کسی نیست جز انسان. فعالیت‌های ما نظیرِ سوزاندنِ سوخت‌های فسیلی برای تولیدِ انرژی و قلع و قمعِ جنگل‌ها گازهای گلخانهای تولید می‌کند و این گازها حرارت را در جَو نگاه داشته و زمین را گرمتر می‌کنند. متأسفانه برخی کشورها نسبت به بعضی دیگر سهمِ بیشتری در این قضیه دارند.
بی‌عدالتیِ بزرگ آنجاست که کشورها و انسان‌هایی که کمترین نقش را در ایجادِ این مشکل دارند، بیشترین آسیب را از آن می‌بینند.
ایالاتِ متحده‌ی آمریکا در طولِ تاریخ بزرگترین تولید‌کننده‌ی این گازها بوده است، طوری که ۲۰درصدِ این آتش از گورِ او برخاسته است. لیکن فقط آمریکا مقصر نیست: ۸۰ درصدِ تولیدِ این گازها ناشی از فعالیتِ ۲۰ کشورِ دنیا با بیشترین ثروت است.
این بدان معناست که بخشِ عمده‌ی جمعیتِ دنیا که در بیش از ۱۵۰ کشور ساکنند، نقشِ بسیار کوچکی در این آلودگی‌ها دارند. برای مثال، قاره‌ی آفریقا با آن عظمتش فقط ۲ الی ۳ درصد از کربن‌دی‌اکسیدِ دنیا را تولید می‌کند، و با این حال، بعضی از ناگوارترین تبعاتِ تغییراتِ جوی گریبانگیرِ همین قاره می‌شود.
و این بی‌عدالتی‌ها به همینجا ختم نمی‌شود.
یک‌درصدِ مردمِ دنیا که ثروتمندترین آدم‌های کره‌ی زمین هستند از ۵۰ درصدِ جمعیتِ دنیا که فقیرترین آدم‌های دنیا هستند گازِ بیشتری تولید می‌کنند. سهمِ میلیاردرهایی مانندِ جف بزوس و ایلان ماسک در این آلودگی‌ها چندصد برابر بیش از شهروندانِ عادیِ آمریکاست، شهروندانی که خودشان سهمشان سه برابر بیشتر از میانگینِ کلِ دنیاست.
چه کسی از تغییراتِ اقلیمی بیشتر آسیب را می‌بیند؟
تغییرِ اقلیم به نوعی روی همه‌ی ساکنانِ کره‌ی زمین تأثیر می‌گذارد، ولی گروه‌های آسیب‌پذیر ازجمله کسانی که در فقر زندگی می‌کنند بیشترین لطمه را از این تغییرات می‌خورند. طبقِ برآوردها، بیش از یک میلیارد نفر از مردم فقیرِ دنیا در مناطقی ساکن‌اند که شدیداً در معرضِ خطراتِ اقلیمی نظیرِ سیلاب و خشکسالی و طوفان قرار دارد.
جوامع و اقشارِ آسیب‌پذیر یا ضعیف یا محروم (از جمله بومیان، زنان و کودکان) به واسطه‌ی منابعِ محدود و معضلاتِ سیاسی-اجتماعی که با آن مواجه‌اند، از تبعاتِ تغییرِ اقلیم بیشترین آسیب را می‌بینند.
بنابر برآوردهای مؤسسه‌ی اقتصاد و صلح (IEP)، در سالِ ۲۰۵۰، ۳ میلیارد و ۴۰۰ میلیون انسان در کشورهایی ساکن خواهند بود که شدیداً در معرضِ خطراتی چون طوفان و سیل و آتش‌سوزی و به زیرِ آب رفتن قرار دارند؛ در حالی که در سالِ ۲۰۲۲ این رقم ۲ میلیارد نفر بوده است. این میزان معادلِ ۳۵ درصدِ جمعیتِ احتمالیِ کلِ دنیا خواهد بود، و پیش‌بینی می‌شود که بخشِ عمده‌ی آن نیز از ساکنانِ جنوبِ صحرای آفریقا باشند.
این واقعیت یکی از دردناکترین و تلخ‌ترین جنبه‌های تغییراتِ اقلیمی است که کشورهایی که کمترین نقش را در این وضعیت داشته‌اند بیشترین صدمه را از آن ببینند و تازه، در مواجهه با این صدمات کمترین منابع را در اختیار داشته باشند.
ما چه کاری از دستمان برمی‌آید؟
با وجودِ اینکه سال‌های سال است پیرامونِ مهارِ تغییراتِ اقلیمی توافق و تلاش صورت می‌گیرد، اما طبقِ آخرین گزارشی که هیأتِ میان‌دولتیِ تغییرِ اقلیم وابسته به سازمانِ ملل منتشر کرده است، ما از مسیرِ صحیح فرسخ‌ها فاصله داریم.
در این گزارش تصریح شده است که در دهه‌ی گذشته، انتشارِ گازهای گلخانهای به سطحِ بی‌سابقه‌ای رسیده است و این امر حتی بیش از آنچه سابقاً پیش‌بینی می‌شد سببِ اختلال و آسیب در زندگیِ انسان‌ها، زیرساخت‌ها و اکوسیستم‌‌ها گردیده است. با این سرعتی که ما به سوی گرمایشِ جهانی پیش می‌رویم، کلِ حیاتِ روی زمین به خطر می‌افتد و از این جهت، تفاوتی بینِ انسان‌ها، گیاهان و حیوانات نیست.
اما و اما… اما هنوز نباید ناامید شد. تحقیقات نشان داده است که ما می‌توانیم در هریک از جنبه‌های زندگیِ خود اقداماتِ مؤثری در این خصوص انجام دهیم و با یک‌سری انتخاب‌های صحیح و ساده در زندگیِ روزمره، به طورِ مؤثری انتشارِ گازهای گلخانهای را تا سالِ ۲۰۳۰ کاهش دهیم.
بنابراین هریک از ما شخصاً می‌توانیم برای کاهشِ کربنِ تولیدی قدم‌هایی برداریم، منتها آنچه حقیقتاً برای مبارزه با تغییرِ اقلیم نیازمندِ آنیم، اقدامی فراگیر و جهانی است تا بتوانیم تحولاتی اساسی در جوامعِ خود و رفعِ وابستگیِ خویش به سوخت‌های فسیلی به وجود آوریم.
